Η Ιερά Μονή Τοπλού βρίσκεται 10 χιλιόμετρα ανατολικά της Σητείας και είναι ένα από τα σπουδαιότερα μοναστήρια της Κρήτης. Είναι αφιερωμένη στην Γέννηση της Θεοτόκου και στον Άγιο Ιωάννη, το Θεολόγο, και το παλαιό της όνομα είναι Παναγία Ακρωτηριανή.
Κτίστηκε το 14ο αιώνα, άκμασε το 15ο αιώνα και μέχρι το 16ο αιώνα είχε αποκτήσει αμύθητη περιουσία λόγω δωρεών από τους πιστούς της Σητείας. Η περιουσία της έφτανε στα 60,000 στρέμματα. Υπήρξε μοναστικό κέντρο και πόλος έλξης για πολλούς μοναχούς της ευρύτερης περιοχής.
Η θέση του μοναστηριού, σε έρημη και δύσβατη περιοχή προκάλεσε τη συστηματική λεηλασία της από τους Τούρκους πειρατές. Η μονή ανοικοδομήθηκε από βενετοκρητικές οικογένειες. Χτίστηκε με φρουριακή αρχιτεκτονική σε τρεις ορόφους με επάλξεις και κανόνια. Η πρόσοψη με την αετωματική μορφή αναγεννησιακού τύπου διαθέτει και την καταχύτρα, από την οποία έριχναν στους πειρατές και τους εισβολείς καυτό λάδι και μολύβι. Δυτικά της πόρτας εισόδου βρίσκεται το αναγεννησιακό καμπαναριό ύψους 33 μέτρων. Στην εσωτερική αυλή υπάρχει και ένα πηγάδι. Η παράδοση λέει ότι το μοναστήρι έχει 100 πόρτες αλλά έχουν καταμετρηθεί οι 99. Μαγειρεία, φούρνοι, ξενώνες, αποθήκες, κελιά και ηγουμενείο βρίσκονται στο μοναστήρι.
Η ιστορία του μοναστηριού είναι πολύ μεγάλη και σπουδαία. Τα χρόνια της τουρκοκρατίας, η μονή ανέπτυξε εθνικό και κοινωνικό έργο και ήταν καθοριστική η συμβολή της στην επανάσταση του 1821 κατά των Τούρκων. Μετά την Επανάσταση, λειτούργησε ως Σχολείο και οι απόφοιτοι ξεχώρισαν στην τοπική κοινωνία. Κατά τη διάρκεια της γερμανικής εποχής , η Μονή υπήρξε καταφύγιο των αγωνιστών της εθνικής αντίστασης.
Στο ναό εκθέτονται εξαιρετικές εικόνες, όπως ο Χριστός Παντοκράτορας του 15ου αιώνα, του Ανδρέα Ρίτζου, κορυφαίου Κρητικού ζωγράφου και ενός από τους ιδρυτές της Κρητικής Σχολής, και η εικόνα ‘Μέγας ει Κύριε’, του 1770 από τον Ιωάννη Κορνάρο ,με εξήντα μία παραστάσεις από τον κύκλο ζωής του Ιησού. Σε δύο χώρους, κατάλληλα διαμορφωμένους ως μουσείο και βιβλιοθήκη, εκτίθενται σημαντικές εικόνες, παλαίτυπα βιβλία, χειρόγραφα και χαρακτικά, φιρμάνια, σφραγίδες επαναστατικά λάβαρα και πολλά άλλα είδη μουσειακής και ιστορικής αξίας. Στο σκευοφυλάκιο της Μονής φυλάσσονται τμήματα ιερών λειψάνων αγίων, της Αγίας Αναστασίας της Φαρμακολύτριας , του Αγίου μεγαλομάρτυρος Χαραλάμπους, του Αγίου Αποστόλου Ιακώβου κ.α.
Η μονή Τοπλού είχε πάντα ενεργό παρουσία στην κοινωνική και αμπελοοινική ιστορία του τόπου. Στις μέρες μας έχει καταστεί ένα από τα σπουδαιότερα κέντρα βιολογικής καλλιέργειας του αμπελιού και της ελιάς. Κρασί, τσικουδιά και ελαιόλαδο παράγονται και συσκευάζονται στις σύγχρονες, επισκέψιμες εγκαταστάσεις οινοποιείου, αποστακτηρίου, ελαιοτριβείου και τυποποίησης ελαιόλαδου, όπου ο επισκέπτης μπορεί να τα δοκιμάσει. Τα προϊόντα διατίθενται στην τοπική και τη διεθνή αγορά. Η καλλιέργεια των αμπελώνων της μονής γίνεται με πιστοποιημένες βιολογικές μεθόδους και η επιλογή των ποικιλιών έχουν γίνει με βάση τα ειδικά χαρακτηριστικά της περιοχής.
Η μονή εορτάζεται στις 26 Ιουνίου, ημέρα σφαγής των Πατέρων της Μονής από τους Τούρκους. Μια επίσκεψη στη Μονή μπορεί να συνδυαστεί με μια βόλτα στις κοντινές παραλίες Βάι και Αρχαία Ίτανος.
(περισσότερα άρθρα για την Κρήτη στο www.gomega.gr)
