Το Μιτάτο είναι μικρό καμπυλόσχημο πετρόκτιστο κτίριο που το συναντάμε κυρίως στις ορεινές περιοχές της Κρήτης και ιδιαίτερα του Ψηλορείτη. Στους βυζαντινούς χρόνους μιτάτο ήταν η υποχρέωση των πολιτών να φιλοξενούν τους ταξιδιώτες και τους κρατικούς υπαλλήλους. Στις μέρες μας καλύπτει τις ανάγκες των κτηνοτρόφων σε ορεινά σημεία , μακριά από τα χωριά τους, για προστασία από τις καιρικές συνθήκες, ξεκούραση και διανυκτέρευση. Επίσης στα μιτάτα, οι βοσκοί αρμέγουν τα αιγοπρόβατα τους και τυροκομούν.
Το εσωτερικό του μιτάτου αποτελείται από το τζάκι- χώρο τυροκόμησης, τον ανηφορά, την κυκλική οπή στο κέντρου του θόλου του μιτάτου για την έξοδο του καπνού και τις θυρίδες, μικρά πέτρινα ντουλαπάκια στους τοίχους για τη φύλαξη τροφής. Στον εξωτερικό χώρο του μιτάτου υπάρχει μια τραπεζαρία ( μια πλατιά πέτρα χρησιμεύει ως τραπέζι και για καρέκλες τοποθετούνται πέτρες). Γύρω από το μιτάτο είναι η μάντρα που συγκεντρώνονται τα κοπάδια και το τυροκέλι, χώρος για την τοποθέτηση του τυριού και την ωρίμανση του.
Η κατασκευή του μιτάτου μόνο από πέτρες, χωρίς άλλο συνδετικό υλικό ταίριαξε στις σκληρές βουνοπλαγιές της Κρήτης με τις δύσκολες καιρικές συνθήκες. Οι κατασκευαστές κάλυψαν τις ανάγκες τους με αυτούσια υλικά που τους προσέφερε η ίδια η φύση χωρίς να αλλοιώσουν το περιβάλλον. Η απουσία λάσπης δεν τα εμποδίζει να στέκονται ακλόνητα για ολόκληρες γενιές. Το παλαιότερο μιτάτο βρίσκεται στο Οροπέδιο της Νίδας από το 1841.
Η εσωτερική περίμετρος του μιτάτου είναι 3,5 με 5,5 μέτρα και η εξωτερική από 4,5 έως 6,5 μέτρα. Το ύψος του δεν ξεπερνάει τα 3,5 μέτρα. Το μιτάτο χτίζεται με πέτρες, γκριζοπράσινες ασβεστολιθικές σχιστοπλάκες, οι οποίες στη βάση είναι μεγαλύτερες και όσο ανεβαίνει η κατασκευή οι πέτρες γίνονται λεπτότερες έτσι ώστε το κέντρο βάρους να μετατοπίζεται κοντά στη βάση. Οι πλάκες έχουν κλήση προς τα έξω για να διώχνουν το νερό της βροχής. Η πόρτα, το μοναδικό άνοιγμα του μιτάτου είναι σε θέση νοτική, ποτέ με βόρειο προσανατολισμό για προστασία από τους βοριάδες.
Οι βοσκοί φαίνεται να απολαμβάνουν με ισότητα τη χρήση του μιτάτου, μένουν μαζί σαν ομάδα, κοιμούνται και ζεσταίνονται .Όλοι μαζί τυροκομούν ,βγάζουν την ρακή τους και κάνουν την κουρά (κούρεμα) των προβάτων. Στη γιορτή του αγίου των βοσκών, του Άγιου Μάμα, φιλοξενούν τους φίλους και τους συγγενείς τους. Στρώνουν τις τραπεζαρίες και σερβίρουν κρασί, αντικριστό κρέας, τον παραδοσιακό μεζέ του βουνού, τσιγαριαστό κρέας, πιλάφι και βραστό.
(Περισσότερα άρθρα για την Κρήτη στο www.gomega.gr)
